NAPOLİ/PULCINELLA

KARAGÖZ’ÜN İTALYAN AKRABASI

Onun adı Pulcinella. Kimi zaman elinde bir çalgı var, kimi zaman pizza. Ama değişmeyen aksesuvarı gözleriyle burnunu kapatan siyah mask. İddiaya göre biri size küçük bir biblosunu hediye ederse, başınıza gelecek her kötü şey onun başına geliyormuş. Aslında o İtalyan halk tiyatrosu Commedia dell’Arte’nin en klasik karakterlerinden biri. Dünyada bir çok benzeri var. Türkiye’den de “Karagöz”ü onun benzeri olarak sayıyor tiyatro yazarları. Bazı kuklacılara göre ise onun Türkiye’deki akrabası İbiş. Buyrun Pulcinella’yla tanışın. *

AMALFİ’DE ÇALGICI PUCİNELLA

Hep kirli beyaz bir pantolonla gömlek giyiyor. Elinde aklınıza gelebilecek her şeyi bulmak mümkün. Napoli’de her dükkanda size gülümsüyor. Ama Amalfi sahiline indiğinizde ille de elinde bir çalgı var. Gitarıyla, tefiyle Amalfi’nin çalgıcıları onlar. Eski zamanda evlerde müzik çaldıkları ve kötülükleri, uğursuzlukları defettiklerine inanılıyor.
Aslında onun tam adı Pulcinella Cetrulo. Tiyatro yazarlarına göre Pulcinella, eski İtalyan dilinde civciv anlamına gelen “Pulcino”dan geliyor. Cetrulo’nun kökeni ise “citrulo”ya gidiyor, yani “aptal” kelimesine. Kısacası bildiğiniz “aptal tavuk” bu. Benzeri karakterleri yani dünyadaki diğer kardeşleri ise şöyle sıralanıyor. Fransa’da Polichinelle, Almanya’da Hanswurst, Hollanda’da Toneelgek, Avusturya’da Kasperle, Rusya’da Petrushka, İngiltere’de Mr. Punch ve Türkiye’de Karagöz.
İtalyan doğaçlama halk tiyatrosunda 17. yüzyılda belirivermiş. Kimi zaman oyunun ana karakteri oluyor, kimi zaman yardımcı karakter olarak beliriyor sahnede. Sahnede ete bedene bürünmesinin yanı sıra kukla dünyası da bu karakterden oldukça yararlanmış. Hatta Pulcinella bir baleye bile konu olmuş.

NAPOLİ İŞÇİ SINIFINDAN

Belli bir mesleği yok. Bazen patron, bazen işçi... Fırıncı da olabiliyor, hâkim de, casus ya da şair de... Ama genellikle Napoli işçi sınıfını temsil ediyor. Fakir ama bir o kadar da tembel. Kaybedecek bir şeyi yok. Üst sınıftan birini gördü mü biraz korkudan da olsa nezaketi elden bırakmıyor. Kadın peşinde koşmaktan çok hoşlanıyor ama bunda derinlik aramayın sakın. Değişmez özelliği ise dünyanın umurunda olmaması. 
Belinde bir kemer var, pantolonu şalvara benziyor. İlk zamanlarda kamburmuş aslında ancak zaman içinde kamburunu yok oluvermiş. Tam tersine bu kez göbeği şişmiş, artık o bir koca göbekli. Gerçi yeni versiyonlarında  göbek görmek de mümkün değil. Zaman içinde diyete mi girdi ne? Uzmanlar beyaz giysisiyle siyah maskının yaşamla ölümün karşıtlığını anlattığını düşünüyorlar.
Anlatılan o ki Pucinella’nın iki babası var. Maccus ve Bucco. Maccus aceleci, hazırcevap, münasebetsiz, alaycı ve biraz zalim. Bucco ise bir hırsız. Ahmak ama yeri geldiğinde yalaka, yeri geldiğinde kendiyle böbürlenen bir tip.  

YOKSA O MU?

Tiyatro yazarları Pulcinello’yu “aptal tavuk”la özdeşleştiriyorlar ama onun adıyla ilgili bir başka iddia daha var. Pulcinello, Ressam Annibale Carracci’nin yaptığı bir portreyle özdeşleştiriliyor. Portredeki adam Pulcinello’ya çok benziyor. Adı da Puccio d’ Aniello. Hatta bununla yetinmeyip, karakterin bir karikatürden esinlendiğini iddia edenler de var. 

MÜZİK STRAVİNSKY DEKOR PİCASSO

Pulcinella’nın adına bestelenmiş bir bale eseri de var. İgor Stravinsky, emprezeryo Sergei Diaghilev’in isteği üzerine Rus Balesi için 1919’da Pergolesi’nin müziği üzerine bestelemiş. Pulcinella balesinin prömiyeri 15 Mayıs 1920’de Paris Operası’nda yapıldığında dekor ve kostümlerde de ünlü bir imza var: Pablo Picasso.

LÜZUMİ BİLGİLER

COMMEDİ D’ELL ARTE

İtalyah halk tiyatrosu Commedi D’ell Arte’nin kökenini Roma İmparatorluğu’na kadar götüren ya da 14-15 yüzyıllarda Bergamo kentinde doğduğunu söyleyenler var. Günümüze kadar bulunan yazılı kaynaklarda ise adına ilk kez 1560’larda rastlanılıyor. 1600’lerde tiyatro topluluklarının İtalya’nın yanı sıra Fransa, İspanya ve diğer Avrupa ülkelerine gittikleri, halk kadar yönetici sınıf tarafından da izlendikleri biliniyor.
Commedia dell’Arte’nin dönemin siyasi yapısıyla da ilgisi var tabii ki. İtalya’daki Rönesans tiyatro etkinlikleri saray ve akademi çevrelerinde halktan uzak yapılırken Commedi dell’Arte’nin amatör sanatçıları halka tiyatro yapıyorlardı. Çok iyi hazırlanmış bir dekor da sade bir perdenin önü de onlar için fark etmiyordu. Metnin ana hattı aynı kalsa da doğaçlama espriler ve karşılıklarla küçük değişiklikler yaşanıyor bu da oyuncuların “usta” tiyatrocular olmasını gerektiriyordu. Commedi dell’Arte’tan günümüze 700 kadar senaryo ulaştı. Bunları çoğu ise entrikaların yer aldığı senaryolar.
Commedi D’ell Arte’nin en bilinen karakterlerinden birini anmadan geçmeyelim. “Pagliaccio” yani bildiğiniz Palyaço. Anlayacağınız o da Pulcinello sülalesinden...

Hediyelik Pulcinella'lar çeşit çeşit. Porselen  ve seramik en çok tercih edilenler...
Fotoğraftakiler Capodimonte's üretimi

 * Bilgilerin birçoğu "shane-arts.com"dan derlenmiştir.